1. GİRİŞ

Konut sektöründeki enerji tüketimi, ülkemizin toplam enerji tüketimi içinde en büyük paya sahiptir (yaklaşık %40). Bu tüketimin çok büyük bir bölümü ısınma amaçlı tüketimdir. Okul, hastane, sosyal ve kültürel tesis ve ticari binalardaki ısınma amaçlı enerji tüketimi de dikkate alındığında, yukarıda belirtilen oranın daha da büyüyeceği açıktır. Isınma amacıyla kullanılan yakıtların kalitesi de göz önünde tutulduğunda, bu sektörün hava kirliliğine katkı payının çok büyük olacağı kolaylıkla tahmin edilebilir.

Son yıllarda bir çok şehirde ve özellikle kış aylarında hava kirliliği sınır değerlerinin sürekli bu gerçeği yansıtmaktadır. Kalorifer kazanlarının ve sobaların belli saatlerde yakılma zorunluluğu, diğer bir deyişle enerji kısıtlaması gerçek bir çözüm değildir. Konfor düzeyi düşürülmeksizin hava kirliliğinin kontrolü için başlıca üç yöntem seçilebilir. Bunlar; (İ) yakıt değiştirme, (İİ) yanma sistemlerini iyileştirilmesi ve (İİİ) ısı yalıtımının iyileştirilmesidir (1). Farklı ısı yalıtımı seçeneklerinin enerji tüketimi ve hava kirliliği üzerindeki etkilerinin belirlenebilmesi için aşağıdaki bilgilerin derlenmesi gerekmektedir; (İ) binaların ve yapı elemanlarının ısıl özelliklerinin ölçüm sonuçlan ile belirlenmesi, (İİ) binaların yalıtım düzeylerin enerji tüketimine ve yakıt kullanımına etkilerinin belirlenmesi, (İİİ) mevcut durumdaki hava kirliliği seviyelerinin belirlenmesi, (İV) binaların yalıtım düzeyine bağlı olarak yakıt tüketimindeki azalmanın hava kirliliği kontrolündeki etkisinin sayısal olarak ortaya konması.

Bu çalışmada dış duvarların ısıl özellikleri ölçüm sonuçları ile belirlenmiş, yalıtım düzeylerinin enerji tüketimine etkileri ISO 9164 standardına (2) uygun olarak hesaplanmış, ısınma amaçlı enerji tüketimi Gebze'de gerçekleştirilen anket sonuçları (3) karşılaştırılmıştır. Ayrıca yalıtım düzeylerine bağlı olarak yakıt tüketimindeki azalmanın hava kalitesine etkisi Gebze şartlarında modellenmiştir.

2. DENEYSEL ÇALIŞMA

Dış duvarların toplam ısı geçiş katsayıları ( U- değeri) AHLBORN marka 2287-8 model ölçüm sistemi ile belirlenmiştir. Sistemde ısı plakası ile duvarın iç yüzünden geçen ısı akısı ve CrNi- Cr termokupl ile ortam sıcaklıkları ölçülerek U- değeri hesaplanmaktadır. Sistem dokuz gün süreyle aynı duvar üzerinde takılı kalmakta, daha sonra datalar bilgisayara aktarılıp, istatistiksel analize tabi tutulmakta ve U- değeri belirlenmektedir. Çizelge 1'de ölçüm alınan duvarlara ait karakteristikler belirtilmiştir.

3. HESAP YÖNTEMİ

Binaların yakıt tüketimi ISO 9164 standardına uygun olarak hesaplanmıştır (2). Bu standartta binanın aylık ısınma amaçlı enerji ihtiyacı kayıp ve kazançların farklı olarak aşağıdaki formüle göre hesaplanmaktadır.

Gebze'deki mevcut binalarda -karakteristik olarak- tavan ve döşemede yalıtım yoktur. Genellikle tek camlı ve ahşap kanallı pencereler kullanılmıştır, dış duvar malzemesi tuğladır.

Mevcut durum ve farklı yalıtım seçeneklerinin enerji tüketimine etkisi hesaplanırken, sadece dış duvar yalıtımı ile binanın tümünün yalıtılması durumları ayrı ayrı incelenmiştir. Binanın sadece dış duvarının yalıtıldığı durumda Çizelge 2'deki U1 değeri, binanın tüm elemanlarının yalıtıldığı durumda U2 değeri kullanılmıştır.

Ayrıca Gebze'deki mevcut bina tipleri arasında tek katlı müstakil evler, çok katlı müstakil apartman blokları ve çok katlı bitişik nizamda apartman blokları yer almaktadır. Bu nedenle ısınma amaçlı enerji talepleri yukarıda belirtilen üç farklı tip bina için ayrı ayrı hesaplanmış ve Gebze'yi tanımlayan değer olarak, ortalama değer kullanılmıştır. Hesaplamalardaki binaya ait kabuller şu şekildedir; (İ) döşeme alanı 100 m2 dir, (İİ) her katta kuzey ve güneyde 15'er m2 ve batıda 6 m2 pencere alanı bulunmaktadır, bitişik nizamdaki binalarda batı penceresi yoktur, (İİİ) saydam alanın opak alana oranı 0.30'dur., (İV) her binada 5 kişi yaşamaktadır.

Çizelge 3'te hesap sonuçları görülmektedir.

4. ANKET SONUÇLARI

Gebze'de 1993 yılına ait yakıt tüketimi ve hava kirliliğine yönelik anket sonuçlan Çizelge 4'de verilmektedir. Bu çizelgede verilen gerçek değerlerle, hesaplanan değerlerin (Çizelge 3) birbirine çok yakın olduğu görülmektedir.

 

5. ÇEVRE KİRLİLİĞİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRME

Gebze'de evsel ısınma amaçlı yakıt tüketiminin hava kirliliğine etkisinin bulunabilmesi için Amerikan EPA onaylı ISCLT modeli kullanılmıştır. Bu amaçla, Gebze'de yakıt tüketimi ile ilgili anket çalışmasının sonuçları kullanılmış, muhtarlıklardan mahalleler bazında nüfuslar tespit edilmiş, kullanılan yakıtların tip, miktar ve özellikleri belirlenmiştir (3). Mevcut durumdaki emisyon miktarları ile alternatif yalıtım seçeneklerine göre hesaplanan SO2 emisyonu miktarları, Gebze haritasında oluşturulan (Şekil 1) 500x500 m2'lik gridler bazında modele yüklenmiştir. Ayrıca kış sezonu rüzgar hız ve yönü, ortalama dış ortam sıcaklığı gibi parametreler de (5) modele veri olarak girilmiş, topografik değerler bulunamadığından ve ayrıca incelenen bölge "flat" kabul edilebilecek kadar düz olduğundan (6) girilmemiştir. Seçilmiş üç ayrı dış duvar sistemi için modelleme sonuçlan Şekil 2-5'de gösterilmektedir.

6. SONUÇ ve TARTIŞMA

Bu çalışmada pilot bölge olarak seçilen Gebze'de, ısınma amaçlı evsel enerji tüketimi ISO 9164 standartına göre ve 1993 kışı baz alınarak yapılan anket sonuçlarına göre belirlenmiştir. Hesaplarla, gerçekleşen verilerin birbirine çok yakın olduğu gözlenmiştir ve farklı yalıtım seçeneklerine göre ısınma amaçlı evsel yakıt tüketiminde %58 oranında tasarruf sağlanabileceği belirlenmiştir.

1993 kışında kullanılan yakıt özellikleri baz alınarak yapılan uzun vadeli SO2 dağılım modellemesi ile üç ayrı yalıtım seçeneği için, alan kaynakların hava kirliliğine katkı payı araştırılmıştır. Bu amaçla seçilen alan 500x500 m2'lik gridlere bölünmüş, modele emisyon değerleri ile meteorolojik veriler girilmiştir. Alınan sonuçlara göre (Şekil 2-5), mevcut durumda evsel ısınmanın hava kirliliğine katkı payı (şehir merkezinde) uzun vadeli sınır değer olan 150 mg/m3 değerinin yarısını aşmıştır (88 mg/m3). Binalarda ısı izolasyonunun daha iyi yapıldığı seçeneklerde ise SO2 kirliliği açısından %55'e varan oranlarda azalmanın sağlanabileceği hesaplanmıştır. Çizelge 1'de ölçüm alınan iki gaz beton duvardan daha kalın olanı, daha yüksek U-değerine sahip görülmektedir. Teorik olarak mümkün olmayan bu durum işçilikteki farklılıktan kaynaklanmaktadır. Daha ince olan duvar özel tutkal ile ve kaliteli bir işçilikle örülmüş iken, kalın duvar harç ile ve kalitesiz bir işçilikle örülmüştür. Bu sonuçlar, şantiyedeki işçilik kalitesinde belli bir standardın sağlanamadığı ülkemizde laboratuar şartlarında yapılan deneylerin her zaman gerçek şartlan yansıtmadığını bir kere daha belirlemektedir. Gerçek şartlarda yapılan deney sonuçlan ise, kontrolsüz ortamlarda yapıldığı için, elde edilen sonuçlar standart olarak kabul edilemezler. Avrupa Topluluğu ülkeleri bu ikilemi büyük ölçüde bertaraf edebilmek için "JOULE" projesi kapsamında tüm Avrupa Topluluğu ülkelerinde geçerli olacak standart bir test hücresi geliştirmiştir. Yapı malzemeleri ile bu stardard test hücresinin güney duvarı örülmekte ve ısıl ve güneş enerjisi özellikleri atmosfer şartlarında test edilen ürüne kalite belgesi verilmektedir. Bu test hücreleri Yunanistan, Almanya, İngiltere, Hollanda, Belçika, İspanya, İtalya vb. bütün Avrupa ülkelerinde kurulmuş ve ölçüm alınmaya başlanmıştır. Yakın bir gelecekte bu kalite belgesine sahip olmayan ürünlerin Avrupa Topluluğu piyasasına girmesine izin verilmeyeceği beklenmektedir. Bu test hücresinin TÜBİTAK-MAM'da inşa edilmesi için Avrupa Topluluğu'na proje müracaatında bulunulmuştur. Özel sektörün bu projeye göstereceği ilgi ve bunu belgelendirmesi bu prosedürün hızlanmasını sağlayacaktır.

Diğer taraftan, mevcut tüm yapı malzemelerimizin ısı iletkenlik katsayılarının, birim ağırlıklarının ve özgül ısılarının ölçülüp, stardartlarımızda ölçüm değerlerinin verilmesi esas olmalıdır. Bu yapılmadığı takdirde, malzeme üreten firmalarımız arasında tartışmalar sürüp gidecek ancak bir sonuç elde edilemeyecektir. Ancak çok kapsamlı olan böyle bir çalışmayı herhangi bir kuruluşun tek başına yapması beklenemez. Özel sektörün ve Devlet Kuruluşlarının birlikte finanse ettiği, TSE. TÜBİTAK veya Üniversitelerin kontrolünde kapsamlı bir çalışmanın yapılması gereklidir ve hatta geç bile kalınmıştır.

Gelişmiş bilgisayar programları ile de binaların enerji analizleri yapılmaktadır. Gelişmiş ülkelerde büyük ölçüde kullanılan bu programlarla, çok sayıda parametrenin binanın enerji gereksinimine etkisi kolaylıkla ve kısa bir zamanda değerlendirilebilmektedir. Ancak elde edilen sonuçların doğruluğu, diğer değişkenlerin yanında malzeme özelliklerinin de doğru olarak girilmesine bağlıdır. Dolayısıyla bu programların kullanılabilmesi için de söz konusu kapsamlı ölçüm sonuçlarına ihtiyaç vardır. Diğer yandan, bu programlardan elde edilen sonuçlar, kullanılan kabullere ve hesap metodlarına bağlı olarak belirli bir hata gösterirler.

Türkiye'de sistemli bir şekilde yapılacak deneylere ve ölçüm sonuçlarına ihtiyaç vardır. Kişisel bazda veya küçük çapta projeler şeklinde alınan ölçümler değerli olmakla beraber probleme kökünden çözüm getirecek yeterlilikte değildirler. Direkt olarak özel sektörü ve malzeme üreticilerini de ilgilendiren bu probleme kalıcı bir çözüm getirecek kapsamda büyük bir proje için özel sektörün de bir bütün olarak gereken parasal kaynağı ayırması gerekmektedir.

KAYNAKLAR

1. ANONlM, (1988 ), Emission Controls in Electricity Generation and Industry, OECD/IEA, Paris.

2. ISO 9164, (1989), Thermal Insulation - Calculation of Space Heating Requirements for Residential Buildings.

3. TIRIS, M.,(1993, Basılmamış), Gebze'de Yakıt Tüketimi ve Hava Kirliliği Anketi, Kocaeli.

4. TIRIS, M., TIRIS, Ç., VURAL, H.S., TÜRE, I.E., Gebze'de Güneş Enerjisi Potansiyelinin Belirlenmesi: Uzun Dönemli (1984-92) Ölçümler ve Teorik Analizler, (1994), Proje Raporu (51 Sayfa), TÜBİTAK-M.A.M., Enerji Sistemleri Bölümü, Proje No: 16.2.001, Kocaeli.

5. AYDIN, A. vd., (1993), PROMED İlaç Sanayi ÇED Raporu, M.Ü. Çevre Sorunları Uygulama ve Araştırma Merkezi, İstanbul.

6. ANONİM, (1993), Gebze'nin Dünü - Yarını, Gebze Ticaret Odası Yayını, Kocaeli.